Początki Muzeum Świętokrzyskiego sięgają 1908 roku, kiedy to z inicjatywy działaczy Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego (PTK) powstało w Kielcach Muzeum PTK. Jego pierwszym dyrektorem został Szymon Tadeusz Włoszek.
Utworzenie placówki wpisywało się w szeroki nurt działalności patriotyczno-oświatowej, prowadzonej w czasach zaborów przez społeczeństwo polskie. Celem muzeum było gromadzenie, ochrona i upowszechnianie pamiątek związanych z ziemią kielecką – jej historią, przyrodą, kulturą ludową i sztuką. Początkowo muzeum mieściło się w skromnych pomieszczeniach Towarzystwa przy ulicy Sienkiewicza, a zbiory tworzono dzięki darom mieszkańców i społecznemu zaangażowaniu członków PTK. Już w pierwszych latach zgromadzono cenne eksponaty archeologiczne, etnograficzne, geologiczne oraz dokumenty dotyczące dziejów regionu.
Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku muzeum rozwijało swoją działalność w nowych warunkach. W okresie międzywojennym Kielce stawały się coraz ważniejszym ośrodkiem życia kulturalnego, a muzeum pełniło rolę centrum regionalnych badań naukowych i edukacji społecznej. Prowadzono inwentaryzację zabytków, organizowano odczyty i wystawy, urządzano wycieczki krajoznawcze, powiększano zbiory muzealne. W latach 20. XX wieku, ze względu na rosnące kolekcje, muzeum kilkakrotnie zmieniało lokalizację w obrębie centrum Kielc, m.in. działało w pomieszczeniach wynajmowanych od władz miejskich przy ul. Śniadeckich i ul. Mickiewicza. W tym czasie zaczęła krystalizować się idea stworzenia placówki o szerszym profilu, obejmującej całość dziedzictwa ziemi świętokrzyskiej. W 1936 roku w Warszawie i Kielcach zorganizowano Wystawę Świętokrzyską, w której efekcie Muzeum Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego (PTK) w Kielcach przyjęło nazwę Muzeum Świętokrzyskiego.
W latach 30. XX wieku Muzeum Świętokrzyskie miało charakter regionalny i łączyło funkcje naukowe z popularyzatorskimi. Od 1933 roku prowadził je Sylwester Kowalczewski – krajoznawca, geograf i pedagog. Placówka gromadziła wówczas zbiory archeologiczne, geologiczne, etnograficzne i artystyczne, obejmujące zarówno dzieła sztuki dawnej, jak i twórczość współczesną. Muzeum organizowało aktywną działalność wystawienniczą i edukacyjną, współpracowało z lokalnymi szkołami i organizacjami społecznymi. W październiku 1938 roku w płd.-zach. części parteru kieleckiego pałacu (siedzibie Urzędu Wojewódzkiego w latach 1919–1939) powstało Sanktuarium Marszałka Józefa Piłsudskiego i Muzeum Legionów. W 1939 roku rada miejska uchwaliła przydzielenie działki pod budowę nowej siedziby muzeum. Rozwój działalności przerwała II wojna światowa. Do 1941 roku muzealia znajdowały się w gmachu przy ulicy Leonarda, będącym obecnie siedzibą Muzeum Historii Kielc. W czasie okupacji niemieckiej część zbiorów została zagrabiona lub zniszczona, a działalność instytucji zawieszona.
Po 1945 roku Muzeum Świętokrzyskie zostało najpierw wskrzeszone jako Towarzystwo Muzeum Świętokrzyskiego, którym w latach 1945-1946 kierował prof. Juliusz Nowak-Dłużewski. Siedziba znajdowała się przy Rynku w kamienicy „Pod filarami” (Pod trzema herbami). W 1947 roku placówka została otwarta, ale dopiero po upaństwowieniu w 1949 roku rozpoczęła pełną działalność. W latach 1946-1961 dyrektorem Muzeum Świętokrzyskiego był Edmund Massalski, przyrodnik i regionalista, który stworzył placówkę o specjalistycznych wystawach, prowadzącą badania naukowe; inspirował powstawanie nowych muzeów na Kielecczyźnie. Pod jego kierownictwem prowadzono mozolną odbudowę kolekcji i reorganizację struktur muzealnych. Dzięki ofiarności mieszkańców regionu, pomocy władz oraz instytucji naukowych udało się ocalić znaczną część dziedzictwa. W latach 1945-47 muzeum zabezpieczało również dobra kultury z opuszczonych siedzib szlacheckich i ziemiańskich w regionie świętokrzyskim. Lata powojenne przyniosły intensywny rozwój Muzeum Świętokrzyskiego w Kielcach – zarówno w zakresie badań naukowych, jak i działalności wystawienniczej. Rozszerzano profil działania, obejmując nim historię sztuki, archeologię, numizmatykę, kulturę ludową oraz historię miasta i regionu.
W latach 50. i 60. muzeum stało się jednym z najważniejszych ośrodków kulturalnych w środkowej Polsce. W jego strukturach zaczęły powstawać pierwsze oddziały terenowe – m.in. Muzeum Lat Szkolnych Stefana Żeromskiego w Kielcach i Muzeum Henryka Sienkiewicza w Oblęgorku. W tym okresie rozpoczęto również systematyczne prace konserwatorskie i badania archeologiczne na terenie województwa kieleckiego. Równocześnie prowadzono działalność wydawniczą i naukową, publikując opracowania z dziedziny historii sztuki, etnografii i przyrodoznawstwa.
W 1961 roku dyrektorem Muzeum Świętokrzyskiego został Alojzy Oborny, historyk sztuki, który wprowadził placówkę w okres ważnej zmiany. W 1971 roku uchwałą Wojewódzkiej Rady Narodowej Muzeum Świętokrzyskiemu przekazano zespół pałacowy wraz z przynależnymi budynkami. W uznaniu dorobku naukowego, organizacyjnego i kulturalnego 15 października 1975 r. minister kultury i sztuki podjął decyzję o przemianowaniu Muzeum Świętokrzyskiego na Muzeum Narodowe w Kielcach, a oficjalna uroczystość odbyła się w pałacu 20 listopada. Nadanie tej rangi stanowiło wyraz uznania dla roli, jaką placówka odegrała w rozwoju muzealnictwa w Polsce. Z reorganizacją muzeum wiązało się poszerzenie zakresu badań, profesjonalizacja służb konserwatorskich oraz rozwój działalności wystawienniczej. W tym samym roku rozpoczęto kompleksową renowację pałacu biskupów krakowskich, który stał się główną siedzibą i wizytówką Muzeum Narodowego w Kielcach.
Opracowała Anna Myślińska TPK